اسکناس‌های قاجاری (۱۳۰۴–۱۲۲۹)

تاسری یکم ودوم محمد رضا پهلوی

اسکناس ۱ تومان وان

در این مقاله قصد داریم شما را با نمونه های اسکناسهای ایران آشنا کنیم در اذامه با آنتیک ملل همراه باشید

اسکناس ۱ تومان وان به عنوان اولین اسکناس ۱ تومانی ایران با نوشته ONE به جای شیر و خورشید در پشت اسکناس مدت محدودی حدود ۶ سال منتشر شد و پس از آن اسکناس ۱ تومانی با نشان شیر خورشید به جای نوشته ONE چاپ و منتشر شده است.

اسکناس‌های اولیه که تاریخ صدور آنها ۱۸۹۰ و ۱۸۹۱ است با امضای دستی و پس از آن با امضای چاپی و امضای ژوزف رابینو و آرتور گراندی است. مهر مخصوص اولیه مأمور دولتی در بانک شاهنشاهی به شکل دایره و با نوشته «ثبت و ملاحظه شد» در بالا و نوشته «مأمور محترم دولت علیه ایران» زیر آن بوده که بعد از مدت کوتاهی جای خود را به مهر مخصوص بیضی نگاتیو داد.

امضای اسکناس

امضای اسکناس ۱ تومانی با امضای دستی: ژوزف رابینو به عنوان مدیر کل بانک شاهنشاهی و پیت به عنوان دفتردار کل یا خزانه دار است. البته ممکن است امضاء دفتردار بنا به تاریخ صدور اسکناس متفاوت باشد.

اسکناس 1 تومان سری اول

اسکناس ۱ تومان سری اول قاجار با دو نوع جنس کاغذ نازک و ضخیم منتشر شده بود که اسکناس‌های کاغذ نازک بیشتر با امضای ژوزف رابینو و آرتور گراندی دیده می‌شوند. اسکناس‌های کاغذ نازک کمیاب‌تر هستند. البته این مسئله فقط در مورد اسکناس‌های شسته نشده صدق می‌کند چون هر اسکناسی وقتی شسته می‌شود نازکتر می‌شود و کاغذ آن مقداری از چگالی خود را از دست می‌دهد. اسکناس ۱تومان سری اول با سه نمونه ستینگ شماره سریال و در دو رنگ قرمز و مشکی منتشر شده بود. اسکناس‌های یک تومانی نیز مانند دیگر اسکناس‌های سری اول تا قبل از سال ۱۹۱۳ با مهر مخصوص نگاتیو یا تو خالی و از ۱۹۱۳ به بعد با مهر توپر معمولی منتشر می‌شدند.

اسکناس 50 تومان

اسکناس ۵۰ تومان سری اول قاجار در دو نوع کاغذ نازک و ضخیم چاپ و منتشر شده بود. در مورد اسکناس‌های کاغذ نازک باید خیلی دقت کرد چون بسیار نایاب هستند و فقط این مسئله در مورد اسکناس‌های شسته نشده صادق است چون اسکناس‌های شسته شده در اثر شست‌وشو نازک می‌شوند.

شماره سریال
اسکناس ۵۰ تومان سری اول قاجار با دو نوع ستینگ شماره سریال و در رنگ مشکی و با شماره سریال ۵ رقمی چاپ و منتشر شده بود.

امضا
اسکناس ۵۰ تومانی سری اول قاجار فقط با امضای دستی منتشر شده بود که این امضاها بسته به تاریخ صدور و انتشار آن متفاوت بودند. اسکناس‌های ۵۰ تومانی نیز مانند دیگر اسکناس‌های سری اول تا قبل از سال ۱۹۱۳ با مهر مخصوص نگاتیو یا تو خالی و از ۱۹۱۳ به بعد با مُهر معمولی منتشر می‌شدند.

خط و زبان نوشتاری
تمامی اسکناس‌های رایج این دوره با دو زبان فارسی در رو و انگلیسی در پشت انتشار یافته‌اند. خط استفاده شده نیز به تقلید از خط رسمی امپراتوری عثمانی با کمی تغییرات خط ثلث است اما اعداد با شکل فارسی خود (۱، ۲، ۳ و ۵) چاپ شده‌است. عناصر موجود بر اسکناس‌ها (نگاره ناصرالدین شاه و شیر و خورشید با تاج کیانی) تقریباً ثابت بوده و اسکناس‌ها تنها از نظر اندازه، تزئینات و رنگ با هم متفاوت هستند.

اسکناس‌های سورشارژی آلمان در جنگ جهانی اول

مُهر زدن بر روی اسکناس یا تمبر را سورشارژ می‌نامند. در طی جنگ جهانی اول (۱۹۱۸–۱۹۱۴ میلادی) و برای مبارزه علیه جبهه متحد روسیه و بریتانیا در خاورمیانه، دولت آلمان تصمیم به ارائه پول به انقلابیون ایران در کرمانشاه و همدان گرفت.

این پول توسط اسکناسهای ارزی آلمان در آن زمان تأمین گردید. این پول که به عنوان کمک هزینه ارائه می‌شد، در قالب اسکناسهای ۵ تا ۱۰۰۰ مارکی آلمان بود.

از آنجا که ایرانیان آن زمان با ارز و زبان آلمانی‌ها آشنا نبودند و ارزش هر اسکناس را نمی‌شناختند، دولت آلمان ارزش هر یک را بر اساس طلا و نقره محاسبه کرد و مقدار معادل آن را با قران، شاهی و تومان که پول‌های رایج آن زمانِ ایران بود محاسبه و با رنگ قرمز بر روی آنها چاپ کرد.

جالب آنکه خط نوشتاری سورشارژها از دو الگوی خط نستعلیق و ثُلث پیروی می‌کنند؛ بطوریکه عدد پنج بر روی اسکناس‌های مختلف بدو شکل ۵ و ۵ درج شده‌است.

اسکناس‌های رضا شاه پهلوی

طرح‌های اولیهٔ تأیید نشدهٔ رضا شاه پهلوی

سری یکم رضا شاه (کلاه کوچک)

نحستین سری اسکناس‌های بانک ملی ایران معروف به اسکناس‌های کلاه کوچک رضا شاه در اواخر سال ۱۳۱۰ در چاپخانه شرکت چاپ اسکناس آمریکا چاپ شد و از اول فروردین ۱۳۱۱ به گردش گذاشته شد. امضای دکتر کورت لیندن بلات آلمانی به عنوان رئیس کل بانک ملی ایران و دکتر علی علامیر به عنوان مُفتّش دولت در بانک ملی ایران بر روی اسکناس‌های این سری که شامل ارقام ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریال است نقش بسته است.

سری دوم رضا شاه (کلاه بزرگ)

در این سری، به اسکناس‌های پیشین رقم ۱۰۰۰ ریال نیز اضافه شد. پرتره رضا شاه از تمام‌رخ به سه‌رخ تغییر وضعیت داده، اما سایر عناصر و نقوش حفظ شده اند.

سری سوم و چهارم رضاشاه

اسکناس‌های سری سوم و چهارم رضا شاه دارای نیم‌رخ بدون کلاه وی در رو و تصاویری از اماکن باستانی یا طبیعی ایران در پشت اسکناس هستند.

اسکناس‌های سری سوم با دو زبان فارسی در رو و فرانسوی در پشت، انتشار یافتند؛ در حالیکه اسکناس‌های سری چهارم تماماً به زبان فارسی بوده بطوریکه ارزش اسکناس با عدد بر رو و با حروف بر پشت آن نقش بسته است. در دو سری اخیر، اسکناس‌های ۱۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۰۰۰۰ ریالی به ترتیب با عناوین یک پهلوی، پنج پهلوی، ده پهلوی و صد پهلوی نیز نامگذاری شده‌اند که می‌تواند حاکی از معادل سازی آنها با سکه‌های طلای ضرب شده در این دوره باشد. بدین ترتیب اسکناس ۱۰۰ ریالی معادل ۸/۱۳ گرم طلا با درجهٔ خلوص ۰/۹۰۰ بوده‌است.

اسکناس‌های حکومت خودمختار آذربایجان

حزب دموکراتیک آذربایجان که بعد از جنگ جهانی دوم و در زمان حضور شوروی در شمال غربی ایران خودمختاری را اعلام کرد، اقدام به چاپ و انتشار برگه‌هایی با عنوان صورتحساب خزانه داری کرد. سید جعفر پیشه‌وری رهبر این گروه بود. دو عبارت ترکی آذربایجانی را می‌توان در مرکز و هر زاویه این برگه‌ها مشاهده کرد. امضاء خزانه دار و وزیر اقتصاد نیز در این اسکناس‌ها دیده می‌شود.